Papież Jan Paweł II przez ponad 26 lat pontyfikatu ogłosił czternaście encyklik. Ich prezentację warto rozpocząć od wyjaśnienia samego terminu ‘encyklika’.
Encyklika (gr. ἐγκύκλιος – okólnik, pismo wędrujące, kyklos – cykl; łac. Litteras encyclicas) – to orędzie w formie listu, pismo napisane przez papieża, skierowane do duchowieństwa (wszystkich stopni), zakonników i wiernych, a także do wszystkich ludzi dobrej woli. Tematy poruszane w encyklikach dotyczą wiary i moralności chrześcijańskiej. Mają zasadniczo charakter doktrynalny i pastoralny, i odnoszą się do całego Kościoła. Po raz pierwszy terminu „encyklika” użył papież Marcin I w VII wieku. Jednakże za pierwszą encyklikę, w nowożytnym rozumieniu, uznaje się Ubi primum Benedykta XIV z 3 grudnia 1740 roku. Również od czasów papieża Benedykta XIV tytuły encyklik wyznaczają pierwsze słowa tekstu zapowiadające podjętą problematykę.
Zatem encyklika to jest list Papieża. Aby uświadomić sobie rangę tego listu, warto wpierw uświadomić sobie to, kim jest Papież.
W 2006 r. w watykańskim „Annuario Pontificio” ukazała się informacja na temat aktualnej tytulatury papieskiej. Przedstawia się ona następująco: Papież to:
– Episcopus Romanus, Biskup Rzymu,
– Vicarius Christi, Wikariusz Jezusa Chrystusa,
– Successor principis apostolorum, Następca Księcia Apostołów,
– Summus Pontifex Ecclesiae Universalis, Najwyższy Kapłan Kościoła Powszechnego,
– Primas Italiae, Prymas Włoch,
– Archiepiscopus et metropolitanus provinciae ecclesiasticae Romanae, Arcybiskup i Metropolita Rzymskiej Prowincji Kościelnej),
– Princeps sui iuris civitatis Vaticanae, Suweren Państwa Watykańskiego,
– Servus Servorum Dei, Sługa Sług Bożych.
Jak widać, ranga encyklik jest wyjątkowa, bo uwarunkowana autorytetem autora. A jest nim przecież: wikariusz Jezusa Chrystusa, następca Księcia Apostołów, najwyższy kapłan Kościoła Powszechnego…
A oto lista encyklik św. Jana Pawła II z lapidarnym zasygnalizowaniem ich treści:
„Redemptor hominis” („Odkupiciel człowieka”) – to pierwsza, programowa encyklika ogłoszona przez Jana Pawła II w marcu 1979 r. Program swego pontyfikatu papież streścił w zdaniu: „człowiek jest pierwszą i podstawową drogą Kościoła” i to drogą wyznaczoną przez samego Chrystusa. W Chrystusie „człowiek odnajduje swoją właściwą wielkość, godność i wartość swego człowieczeństwa”.
„Dives in misericordia” („Bogaty w miłosierdzie” – o Bożym miłosierdziu) – encyklika z listopada 1980 r. Jan Paweł II napisał w niej, że Boże miłosierdzie „w swoim właściwym i pełnym kształcie objawia się jako wydobywanie dobra spod wszelkich nawarstwień zła, które jest w świecie i w człowieku”.
„Laborem exercens” („Wykonując pracę” – o pracy ludzkiej) – encyklika z września 1981 r. Zawiera m. in. tezę o godności pracy ludzkiej. Godność ta znajduje swoje najgłębsze uzasadnienie w godności człowieka pracującego, który jest podmiotem pracy.
„Slavorum Apostoli” („Apostołowie Słowian”) – encyklika z czerwca 1985 r. Ukazuje ukazuje misyjne i kulturowe znaczenie dzieła świętych Cyryla i Metodego dla Kościoła i świata. Prezentuje wizję powszechności Kościoła, obejmującego różne tradycje kulturowe z poszanowaniem ich odrębności.
„Dominum et Vivificantem” („Pana i Ożywiciela” – o Duchu Świętym w życiu Kościoła i świata) – encyklika ogłoszona w maju 1986 r. Papież nawiązuje do wiary wyznawanej w Kościele: „Wierzę w Ducha Świętego, Pana i Ożywiciela”. To Duch Święty pozwala człowiekowi dostrzec grzech, przekonuje człowieka o grzechu. „Przekonanie o grzechu” staje się równocześnie przekonaniem o tym, że grzech może być odpuszczony, a człowiek może odzyskać poczucie godności umiłowanego dziecka Bożego.
„Redemptoris Mater” („Matka Odkupiciela”) – encyklika wydana w marcu 1987 r. Jan Paweł II ukazuje w niej specjalne miejsce i rolę Maryi w Kościele. Jej obecność w Kościele w pewnym sensie ma charakter zbawczy, bo jest ona Matką Zbawiciela, Odkupiciela.
„Sollicitudo rei socialis” („Troska o sprawy społeczne”) – w encyklice wydanej w grudniu 1987 r. papież koncentruje się na problemach społecznych. Zachęca do angażowania się w kształtowanie stosunków społecznych zgodnie z zasadą solidarności, którą rozumie jako „mocną i trwałą wolę angażowania się na rzecz dobra wspólnego, czyli dobra wszystkich i każdego”. Odczytując aktualne problemy społeczne i cywilizacyjne w świetle teologii, Jan Paweł II zastanawia się nad tym, dlaczego z moralnego punktu widzenia rozwój świata jest nieprawidłowy, wręcz pełen sprzeczności. Encyklika podejmuje analizę rozmaitych przeszkód natury właśnie moralnej, jakie stoją na drodze rozwoju. Wskazuje na „struktury grzechu” oraz na „wyłączną żądzę zysku” i „pragnienie władzy z zamiarem narzucenia innym własnej woli” i to „za wszelką cenę”
„Redemptoris Missio” („Misja Odkupiciela”) – encyklika z grudnia 1990 r. Jan Paweł II omawia w niej teologiczne podstawy ewangelizacji. Przypomina, że powinna ona obejmować także środowiska imigrantów, młodzież, skupiska biedy, wielkie miasta.
„Centesimus annus” („W setną rocznicę” encykliki ‘Rerum novarum’ Leona XIII) – encyklika ogłoszona w maju 1991 r. Jan Paweł II rozwija główne tezy katolickiej nauki społecznej w aspekcie upadku doktryn totalitarnych (załamania się ideologii marksistowskiej i systemu komunistycznego). Uznając osiągnięcia gospodarcze kapitalizmu, zwraca uwagę na zagrożenie wartości etycznych, wynikające z zasad liberalizmu.
„Veritatis splendor” („Blask prawdy”) – encyklika ogłoszona w sierpniu 1993 r. Papież podkreśla w niej nierozerwalny związek między wiarą i moralnością oraz między wolnością i prawdą. Jedna z tez encykliki brzmi: Tylko wolność przeżywana w prawdzie prowadzi do właściwego dobra.
„Evangelium vitae” („Ewangelia życia”) – encyklika opublikowana w marcu 1995 r. Jan Paweł II broni wartości, a także nienaruszalności życia ludzkiego. Stanowczo sprzeciwia się aborcji i eutanazji. Występuje także przeciwko eksperymentom biologicznym i genetycznym na człowieku, sprzecznym z „Bożym zamysłem”.
„Ut unum sint” („Abyśmy byli jedno”) – encyklika ogłoszona w grudniu 1995 r. Poświęcona jest sprawie ekumenizmu. Papież omawia w niej zagadnienia dialogu katolików z chrześcijanami prawosławnymi i protestanckimi na temat jedności Kościoła.
„Fides et ratio” („Wiara i rozum”) – encyklika ogłoszona w kwietniu 1998 r. Ukazuje relacje zachodzące między wiarą i rozumem. Papież m. in.. przypomniał, że „filozofia otwarta na tajemnicę i na jej objawienie może dopomóc teologii w zrozumieniu treści wiary”.
„Ecclesia in Eucharistia” („Kościół w Eucharystii” – o Eucharystii w życiu Kościoła) – to ostatnia encyklika Jana Pawła II z kwietnia 2003 r. Papież podkreśla w niej, że „Kościół żyje dzięki Eucharystii. Ta prawda wyraża nie tylko doświadczenie wiary, ale zawiera w sobie istotę tajemnicy Kościoła”.
Gdy 2 kwietnia 2005 roku papież Jan Paweł II odszedł do wieczności, wtedy świat jakby osłupiał ze zdumienia. Ludzie nagle uświadomili sobie, że nastąpił kres ziemskiego życia kogoś wyjątkowego. Dobiegł końca jego pontyfikat, który wykraczał daleko poza doczesność. Był znakiem wartości transcendentnych, duchowych, bliskich nie tylko Kościołowi, ale także ludziom dobrej woli na całym świecie. Dlaczego?
Analizując myśl Papieża, zawartą w encyklikach, niepodobna nie uwzględnić jej punktu wyjścia, jakim jest prawda o człowieku. Bez trudu można w nim dostrzec bezkompromisowego obrońcę człowieka – każdego człowieka. Cały jego pontyfikat jawi się jako blask prawdy o człowieku, jego godności i prawach, a także o rodzinie i społeczeństwie.
W optyce Jana Pawła II człowiek to nie tylko „koncepcja”, ale rzeczywistość konkretyzująca się w ramach wspólnot, do których jest on włączony przez współdziałanie. Wspólnotą najbardziej podstawową jest rodzina oparta na małżeństwie. Słusznie więc uznawana jest powszechnie za najbardziej podstawową komórkę społeczeństwa. Człowiek wszakże w sposób naturalny wyraża swą przynależność do społeczeństwa za pośrednictwem i dzięki rodzinie. Ze względu na rodzinę a także na społeczność, do której przynależy realizuje się on w wymiarze pracy i całego jej efektu, czyli w wymiarze kultury, którą kształtuje i przez którą jest kształtowany.
Aby zrozumieć duchowy sens nauczania, które Jan Paweł II podejmował z tak niezwykłą pasją i determinacją, nie sposób nie uwzględnić jego motywacji wynikających z głęboko przeżywanej wiary chrześcijańskiej. Motywacje te znajdują oparcie w teologii, jak również w doświadczeniu życiowym, ale zdają się być także wyrazem mistyki Papieża. W tym miejscu warto przywołać jego słowa wypowiedziane w Fatimie. W homilii wygłoszonej 13 maja 2000 roku podczas beatyfikacji Franciszka i Hiacynty, Ojciec święty skierował do całego świata dramatyczny apel w formie przestrogi: Niech nikt nie udaremnia krzyża Chrystusowego! Czyż nie jest to jedna z najgłębszych przesłanek, która wyjaśnia nadprzyrodzony sens nauczania Papieża z Polski? Przecież nie ustawał on w zmaganiach o to, aby nie udaremniano krzyża w każdym wymiarze życia ludzkiego, także w wymiarze rodzinnym, społecznym, politycznym czy gospodarczym. Nie przypadkowo odwoływał się do takich kategorii, jak ewangelia pracy, ewangelia rodziny, ewangelia życia, ewangelia pokoju, ewangelia miłości, ewangelia godności osoby ludzkiej. W tym właśnie kluczu można i chyba warto odczytywać encykliki Jana Pawła II. Albowiem jaśnieją one prawdą o człowieku, jego nadprzyrodzonej godności i powołaniu do szczęścia w Królestwie Bożym. Jaśnieją również prawdą o rodzinie i społeczeństwie.
dr hab. Jan Mazur OSPPE